مدیریت حافظه در مغز ما
در مراحل مختلف حافظه، ساختار‌های متعددی در مغز دخالت دارند. تحقیقات نشان می‌دهد، در جریان خواندن مطالب یا همان مرحله رمزگردانی، بیشتر نیمکره چپ مغز دخیل است و در جریان فراخوانی و یادآوری اطلاعات، بیشتر نیمکره راست مغز فعال می‌شود.همچنین بخشی از مغز که به «هایپوکمپ» موسوم است، فقط در حافظه بلندمدت نقش دارد اما تاثیری در حافظه کوتاه‌مدت ندارد. این در حالی است که فرآیند‌های مربوط به حافظه کوتاه‌مدت در مناطق پیشانی قشر مغز رخ می‌دهند.
بسته به این که اندوزش مطالب برای چند ثانیه (یعنی حافظه کوتاه‌مدت) یا برای مدت طولانی‌تری (یعنی حافظه بلندمدت) مورد نظر باشد، شیوه کار مغز متفاوت است. به طور کلی مرحله رمز گردانی در حافظه کوتاه‌مدت به صورت رمز صوتی، دیداری یا شنیداری است، اما در حافظه بلندمدت، اطلاعات به صورت رمز معنایی ذخیره می‌شوند. اما در حافظه بلندمدت، چون رمزگردانی به شکل معنایی صورت می‌گیرد، هنگام یادآوری ممکن است داده هم معنای آن بازیابی شود.
در مرحله بازیابی اطلاعات نیز تفاوت‌هایی میان انواع حافظه وجود دارد. برای بازیابی داده‌های ذخیره شده در حافظه، مغز باید فرآیند جستجو را انجام دهد. این فرآیند در حافظه کوتاه‌مدت بسیار سریع است، اما در حافظه بلندمدت به عوامل مختلفی از جمله نوع طبقه‌بندی مطالب در حافظه و مدت زمان سپری شده از اندوزش اطلاعات تا بازیابی آنها، بستگی دارد. از سوی دیگر گنجایش حافظه کوتاه‌مدت محدود، یعنی بین 5 تا 9 داده و به طور متوسط 7 داده است؛ در حالی که گنجایش حافظه بلندمدت، نامحدود است.
تفاوت ژن‌های مربوط به حافظه در زنان و مردان
در بحث حافظه، مردان و زنان با هم مشابه نیستند. در حالی که مردان ممکن است قادر به یادآوری تاریخ ازدواجشان نباشند، در حفظ وقایع و جزییات ظاهری آنچه به طور معمول با آن سروکار دارند بهتر عمل می‌کنند.دانشمندان معتقدند اکنون توانسته‌اند علت این اختلافات را کشف کنند. آنها از طریق ژن‌های مختلفی حافظه را ایجاد می‌کنند. در واقع مردان برای ایجاد ارتباطات در مغز که حافظه طولانی را شامل می‌شود، از دو ژن متفاوت نسبت به زنان استفاده می‌کنند. آنها معتقدند این یافته می‌تواند دلیل این که چرا مردان در یادآوری حافظه‌های تاکتیکی نظیر مسیرهای مسافرت و جزییات کوچک بسیار بهتر عمل می‌کنند، در حالی که زنان حافظه احساسی بهتری نظیر به خاطر سپردن تاریخ ازدواج و تولد و جزییات دنیای اطرافشان دارند، را توضیح دهد.
درخشندگی حافظه در زنان و مردان
به طور کلی مطالعات محققان نشان داده است مردان به طور متوسط 4/8 امتیاز در علوم ریاضی و محاسباتی و زنان به طور متوسط 5/7 امتیار در حافظه بالاتر هستند.با این حال در یکی از بررسی‌هایی که روی جنسیت و اثر تمرکزگرایی (حساسیت فوق‌العاده) حافظه به معنای حافظه آشکار و حافظه ضمنی (سیستم ذخیره کوتاه‌مدت مغز انسان) در یکی از دانشگاه‌های داخل کشور صورت گرفت، مشخص شد که جنسیت در ایجاد میزان تمرکزگرایی در حافظه ضمنی زنان و مردان اثر متفاوت و قابل توجهی دارد. این تفاوت نشان داد میزان عملکرد مردان در حافظه ضمنی نسبت به عملکرد زنان در این نوع حافظه بیشتراست زیرا مردان به خصوصیات سطحی اطلاعات حساس‌تر بوده، در نتیجه آنان به عوامل سطحی و هیجان‌های آنی توجه بیشتری دارند.
آسیب‌پذیری حافظه در زنان
مساله اینجاست که دو ژن در یادگیری و حافظه مردان موثرند در حالی که در مورد زنان چنین نیست. البته نباید فراموش کنیم که مردان وزنان در بحث ژنتیک متفاوتند زیرا مردان دارای کروموزم‌هایX وY اند در حالی که زنان دارای دو کروموزمX هستند. این تفاوت‌های ژنتیکی می‌تواند در مطالعه بیماری‌هایی چون آلزایمر نشان می‌دهد که زنان بیش از مردان به آلزایمر مبتلا می‌شوند که این بدان معناست که حافظه زنان نسبت به مردان آسیب‌پذیرتر است.
نقش تغذیه در تقویت حافظه
واقعیت آن است که انسان‌ها دارای کارایی‌های مغزی گوناگونی هستند و این کارایی‌ها دلایلی مانند وراثت، تغذیه، تربیت مغز و... دارد. با این حال دانشمندان توانسته‌اند راه‌هایی را برای داشتن یک مغز آماده و مفید به ما ارائه دهند که یکی از آنها داشتن تغذیه سالم است.
جالب است اشاره کنیم که دانشمندان حتی در پژوهشی دریافته‌اند گرسنگی نیز باعث به یادآوردن مطالبی می‌شود که در حافظه ضبط و ثبت شده‌اند. در واقع هورمون گرسنگی می‌تواند میزان ارتباط عصب‌ها با بخشی از مغز را که محفوظات جدید در آنجا حفظ می‌شود، افزایش دهد. این یافته جدید، دانشمندان را نسبت به کشف داروهای جدیدی برای درمان بیماری‌های حافظه امیدوار کرده است.اما در تحقیقی دیگر مصرف نوشیدنی‌های شیرین سبب بهبود حافظه و جلوگیری از بروز بیماری آلزایمر شناخته شده است. دقیقا به همین سبب اولین توصیه دانشمندان برای افزایش کارایی مغز، خوردن صبحانه است زیرا با هر بار صبحانه خوردن، میزان زیادی گلوکز که غذای اصلی مغز است، به بدن وارد می‌ شود. به همین دلیل مشخص شده است افرادی که صبحانه نمی‌خورند، کارایی کمتری در مدرسه و محل کار دارند.
مغز، چه غذاهایی را دوست دارد؟
از سوی دیگر شواهد بسیاری در دست است که نشان می‌دهد در افراد بالای 50 سال میزان حفظ قوای مغزی به رعایت دستورات ساده‌ای شامل تغذیه سالم و سرشار از روغن ماهی بستگی دارد که می‌تواند از التهاب سلولی که زمینه‌ساز کاهش قوای دماغی و حافظه است پیشگیری کند.چرا که خواص ضد التهابی و حفاظتی امگا 3 و اسید‌های چرب ضروری که در ماهی‌های چرب مانند ماهی قزل‌آلا، ماهی تن و آزاد و روغن کبد ماهی وجود دارد می‌تواند از پیری مغز و از دست دادن حافظه پیشگیری کند.از سوی دیگر دانشمندان بر استفاده فراوان از تخم‌مرغ و سالاد در رژیم غذایی تاکید می‌ کنند. در تخم‌مرغ میزان فراوانی کولین وجود دارد که از این ماده در بدن برای تولید انتقال دهنده‌های عصبی استیل کولین استفاده می‌ شود. کمبود این ماده در مغز می‌تواند باعث آلزایمر شود و افزایش آن می‌‌تواند روند فراموشی مربوط به پیری را کند کند.
از سالادها نیز نباید غافل شد. این غذاها مقدار بسیار زیادی آنتی‌اکسیدان دارند که در آنها میزان فراوان بتا کاروتن ، ویتامینE وC وجود دارد. فراموش نکنید که افزایش آنتی‌اکسیدان در مغز باعث افزایش قدرت یادگیری حتی در سن بالا می‌شود. در عین حال از میوه‌ها هم غافل نشوید. میوه‌های تازه در تقویت حافظه کوتاه‌مدت تاثیر زیادی دارند.
خواب کافی برای داشتن حافظه قوی‌تر
خواب بعدازظهر نه‌تنها برای رفع خستگی خیلی مفید است، بلکه دانشمندان دریافته‌اند افرادی که ظهرها کمی می‌خوابند، در مقایسه با دیگران راحت و سریع‌تر کلمات و مفاهیم آموزشی را به یاد می‌آورند. به بیان دیگر خواب بعدازظهر موجب تقویت حافظه و تحکیم توانایی‌های ذهنی می‌شود. البته خواب بعدازظهر زمانی برای حافظه مفید است که ‌انسان به مرحله ‌خواب عمیق برسد، زیرا مغز در این حالت می‌تواند فعالیت مراکز یادگیری و ذخیره ‌اطلا‌عات را از سر بگیرد.
وقتی خواب هستیم، مغز ما حافظه‌های جدیدی را تمرین کرده و حتی بعضی از مسائل را حل می‌کند. به بیان دیگر برنامه‌ریزی، حل مسائل، یادگیری، تمرکز و حافظه جاری ما همه از کمبود خواب متحمل عوارض سوء می‌شوند. کوتاهی خواب، اثرات بدی برای مغز در پی خواهد داشت. در عین حال در ضریب هوشی هم خلل وارد می‌سازد.
داروهای افزایش هوشیاری، آری یا خیر !
همه ما وقتی به دهه چهارم زندگی‌مان می‌رسیم، تغییراتی را در توانایی‌های روانی خود بخوبی درک می‌کنیم. این آغاز فرآیند تدریجی است که بسته به شدت میزان آن، حتی می‌تواند به زوال فعالیت مغزی ختم شود. حال شاید سوال کنید که آیا می‌‌توان به وسیله دارو، این حالت خاص را بهبود داد یا به طور کلی از بین برد یا حتی در مرحله‌ای پیشرفته‌تر از بروز آن جلوگیری کرد؟
در حال حاضر در بازار داروهایی وجود دارد که به نوعی این کار را انجام می‌دهند، به این داروها، داروهای «افزایش هوشیاری» می‌گویند و محققان روی داروهای جدیدی در همین زمینه هم کار می‌کنند. مسلما مصرف گروهی از داروها برای جلوگیری از خواب ناگهانی (حالت نارکولپسی) یا افزایش قوه تمرکز مفید است، اما استفاده بی‌رویه از آنها هم می‌تواند برای انسان خطرساز باشد.
البته بسیاری از داروهایی که امروزه به منظور تقویت هوش تهیه شده‌اند نیز در مرحله تحقیقات کلینیکی هستند و در کمتر از 5 سال آینده به بازار ارائه خواهند شد. بعضی از داروهای تقویت حافظه در حال حاضر برای بیماران مبتلا به نقصان حواس مثل آلزایمر تجویز می‌شود. در عین حال بعضی داروهای موثر در درمان بیماری‌های روانی می‌توانند برای افزایش گروهی از عملکردهای معین مغز و بهبود کارایی آن مورد استفاده واقع شوند. مثال عمده این مورد دارویی است که برای درمان کودکان مبتلا به اختلال کم‌توجهی بیش‌فعالی تجویز می‌شود. در حال حاضر چندین داروی تقویت حافظه توسط سازمان غذا و داروی ایالات متحده‌()FDA مورد تایید قرار گرفته است. این داروها به طور کلی داروهای تیزهوشی نامیده می‌شوند. در عین حال داروهای گیاهی متعددی نیز از دیر باز به عنوان تقویت‌کننده‌های حافظه معرفی و استفاده شده است.
در کل می‌توان گفت استفاده از داروها برای بهبود عملکرد مغز انسان آینده روشنی دارد و دانشمندان امیدوارند روزی بتوانند عملکرد مغزی انسان‌های سالخورده را نیز مانند جوانان بدون اشتباه کنند.
مغز سالمندان قادر به بازنگری خاطرات در شب نیست
حال که به مبحث تقویت حافظه در سالمندان رسیدیم، جالب است بدانید که مغز سالمندان برخلاف مغز جوانان که تمام اطلاعات و خاطرات ثبت شده در طول روز را در مدت شب بازنگری می‌کند، قادر به این کار نیست. به گفته دانشمندان، تکرار فیزیولوژیک اطلاعات ردیابی شده در حافظه روزانه، امکان ثبیت خاطرات مهم و حذف خاطرات زائد را فراهم می‌کند. در واقع در مغز انسان یک ثبت‌کننده حافظه وجود دارد که طی شب و در حالی که افراد خواب هستند عمل کرده و خاطرات را تثبیت می‌کند. همچنین در طول شب در مغز الگوهای متعادل شده فضا زمان فعالیت روز قبل نورون‌ها بازتولید می‌شود. حتی یافته‌های محققان نشان داده است که در کل سرعت بازنگری شبانه 6 تا 7 برابر بیشتر از حالت عادی است. این در حالی است که حافظه در سالمندان تازه نمی‌شود و اغلب حتی زمانی که مغز آنها سالم است، بسیاری از خاطرات را فراموش می‌کنند که البته می‌تواند علت این مساله کم‌خوابی سالمندان در طول شب نیز باشد.